Opera Thijl voorbeeld van verzet

Vlak naast het Nederlands Militair Museum vormen zeecontainers en kilo’s zand het decor van de Nederlandse verzetsopera ‘Thijl’ van componist Jan van Gilse. Dit muziektheaterspektakel, gesitueerd op voormalig vliegveld Soesterberg, is in opzet en inhoud beslist ongekend te noemen. Het Utrechtsch Studenten Concert viert groots met deze productie haar 195-jarig bestaan. Jan van Gilse (1881-1944) baseerde zijn opera op de historische roman ‘De legende van Uilenspiegel’ (1867) van Charles de Coster. Het is het verhaal over de vrijgevochten Thijl die streed tegen de Spanjaarden in de Tachtigjarige Oorlog. Voor de componist was deze opera zijn verzet tegen de Duitsers ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

‘Thijl’ komt tot stand door het werk van ruim 230 mensen, waaronder 90 orkestleden (USC), een bijna even groot koor en acht professionele zangers. Bas Pollard heeft de muzikale leiding en de regie is in handen van Wim Trompert. ,,Van Gilse heeft een ongelofelijk moedige rol gespeeld in de Tweede Wereldoorlog”, vertelt de regisseur. ,,Hij had echt een moreel kompas. Hij ageerde openlijk tegen het lidmaatschap van de Kultuurkamer.”

De Duitsers vervolgden Van Gilse vanwege zijn verzetswerk. Zijn zoons Maarten en Janic, die ook in het verzet zaten, werden geëxecuteerd.  ,,’Thijl’, met zijn prachtige laatromantische muziek, was zijn Magnum opus. Na zijn overlijden op zijn onderduikadres (bij collega-componist Rudolf Escher, red.) heeft zijn vrouw de partituur laten inmetselen. Na de oorlog probeerde zij deze opera te produceren maar niemand had nog interesse in dit onderwerp. Pas in 1980 werd het stuk in zijn geheel voor het eerst opgevoerd tijdens het Holland Festival.”

De Vlaamse schrijver De Coster (1827- 1879 plaatste Tijl Uilenspiegel plaatste in zijn roman ‘De legende van Uilenspiegel’ als held in de Tachtigjarige Oorlog. ,,Iemand die afkomstig is uit het volk en zich ontwikkelt tot een geuzenleider die vocht tegen de Spaanse overheersing. Van Gilse gebruikte de ‘Thijl-figuur’ als ‘voorbeeld en waarschuwing voor het verzet’ in Nederland tegen de Duitsers. Vecht voor wat je lief is, maar pas op dat je daarbij zelf niet verwoest wat je beschermen wilt. Ik vat het samen als oorlog en rede.”

Operaverhaal

In het operaverhaal lijkt de figuur Thijl, ondanks zijn goede inzet en steun van anderen, een verliezer te zijn. ,,Wanneer de stad Gorkum is veroverd op de Spanjaarden komt hij met een oorlogsbuit in het kamp van geuzenleider Lumey.  Thijl heeft monniken meegebracht. Lumey wil deze geestelijken niet en wil ze opgehangen, maar Thijl had beloofd dat hij voor hun veiligheid in zou staan. Hij verzet zich en loopt gevaar om ook opgehangen te worden door Lumey. Gelukkig wordt hij dan gered door zijn vriendin Nele. Maar, dan valt hij plotseling dood neer. De volgende dag echter ontwaakt hij uit de dood.”

Samen met dirigent Pollard en componist Niels Hak van het USC  heeft de operaregisseur ‘Thijl’ secuur bewerkt. ,,Dramaturgisch gezien bevatte het teveel scènes en karakters, en ook herhalingen in de muziek. We hebben behoorlijk ingegrepen en het stuk is van ruim drie uur gekort met een uur. Van 65 personages zijn we naar 45 gegaan. Zo hebben wij van Lamme Goedzak, de vriend van Thijl, ook de rol van verteller gemaakt. ”

Dat het theater uit zeecontainers bestaat heeft te maken met de verordening van de beheerder van de omgeving van het voormalig vliegveld: Utrechts Landschap. Geluid en licht van de voorstelling mogen de omliggende natuur niet verstoren. Trompert: ,,Het zand wat we gebruiken sluit mooi aan bij ons concept. De ideeën waarvoor Thijl staat, vallen als zand uit elkaar. Het toneelbeeld verbeeldt ook het bastion van de Vlaamse stad Damme waar de strijd plaatsvindt. Je ziet kleine zandhuisjes van een meter hoog die worden letterlijk en symbolisch tot de grond toe afgebroken. ”

In het midden van het toneel steekt een enorm zwaard. Trompert noemt het de as van het kwaad. ,,Hier vinden executies plaats.” Het lijkt dat het einde vreselijk is, maar dat vindt de regisseur niet. ,,De figuur Thijl heeft iets mystieks: hij staat op uit de dood. Dat is echt een paasmoment. ‘De ziel van Vlaanderen kan slapen, maar doodgaan kan het niet’, zingt Thijl.  Ik vergelijk ‘Thijl’ met stukken als ‘Gijsbrecht van Amstel’. Daarin wordt ook een betere toekomst aangekondigd. Een lentegevoel en een nieuw leven.”

‘Thijl’ opera van Jan van Gilse door het Utrechtsch Studenten Concert. Dirigent: Bas Pollard. Regie: Wim Trompert. Met: Anthony Heidweiller (Thijl), Aylin Sezer (Nele), Pierre Mak (Lamme Goedzak) e.a. Was te zien van 30 juni tot en met 17 juli 2018. Locatie: Nationaal Militair Museum (voormalige vliegbasis Soesterberg). Kaarten: www.thijl2018.nl